ՀԱՅԱՍՏԱՆՑԻ ՀՈՎԻՒԻ ՇՈՒՆԸ ՓԱՐԻԶՈՒՄ

Մերի Մ. Կանդալեան - Ասլանեան

Հայաստանցի մի հովիւի շուն Փարիզ էր մեկնում:

Աւելի ճիշդ՝ տանում էին: Ինքը չէր կարող այդպիսի որոշում կայացրած լինել. շատ երիտասարդ էր, յետոյ էլ... շուն էր:

Ադամամութին գիւղից բերել, հասցրել էին օդանաւակայան, եւ հիմա, Երեւանը դեռ չտեսած՝ այս շուն շանորդին Փարիզ էր մեկնում:

Երեւանի մաքսատան թոհուբոհից շշմած՝ բազմել էր բարետես մի երիտասարդի գրկին եւ անքուն, յոգնաբեկ այլ ուղեւորների հետ միատեղ, սպասում էր թռիչքին:

Սպասասրահի ապակեպատ դռների ետեւում ամբոխուել էին ճանապարհողները, տխուր դէմքերով եւ անքնութիւնից եւ արցունքներից կարմրատակած աչքերով հարազատներ, բարեկամներ ու ընկերներ:

Շնիկի հարազատներից ոչ մէկը չէր ճանապարհում նրան: Պարզապէս մօր գրկից հանել էին, եւ ուղարկում էին արտասահման: Դռների ետեւում ոմանք նրան էլ էին երանի տալիս: Եւ շնիկին գուրգուրողներից թերեւս ոչ մէկի հոգը չէր, որ ի տարբերութիւն միւս մեկնողների, շնիկը երբեք՝ ո՛չ մէկ տարի, ո՛չ տասը տարի յետոյ հայրենիք չէր վերադառնալու: Ոչ ոք իրեն ետ չէր բերելու: Ինքն իրեն չէր կարող վերադառնալ. իսկ մայր շանն էլ ոչ ոք՝ ո՛չ ժամանակաւոր, ո՛չ մշտական, հրաւեր չէր ուղարկելու զաւակին այցելելու համար...

Թռիչքի ընթացքում շնիկը անտարբեր ու անձայն կծկուել էր աթոռին, անտեղեակ՝ օդանաւում միմեանց մերձեցող կարեւոր եւ անկարեւոր ուղեւորներից:

Փարիզի օդանաւակայանի շէնքը մտնելուն պէս, շնիկը սկսեց վնգստալ: Արդեօք ի՞նչ զգաց... Զգաց, որ օդը տարբե՞ր է: Զգաց, որ միջավայրը օտա՞ր է... Միթէ զգաց, որ մարդիկ չար խաղ են խաղացել իր հետ: Բերել էին, առանց իր կամքը հարցնելու: Իսկ շանն ո՞վ է շան տեղ դնում...

Օդանաւակայանի անձնագրային ոստիկանի մօտով անցնելիս շնիկն աւելի բարձր սկսեց վնգստալ: Ուզում էր ասել, ինձ ետ ուղարկէք իմ երկիրը, ես իմ կամքով չեմ եկել: Բայց ոստիկանը հայերէն նոյնիսկ չգիտէր, ուր մնաց հայ շան վնգստոցը հասկանար, ուստի - Ah, le petit, - ասաց եւ ներողամիտ ժպտաց:

Շփոթուած երիտասարդը փորձեց շնիկին պլաստիկէ տոպարկի մէջ մտցնել, բայց դրանից շունը ձայնը աւելի բարձրացրեց:

- Ձայնդ կտրի՛ր, այ յիմարի՛կ, մեղմ յանդիմանում էր երիտասարդը, թէ չէ երկուսս էլ մեծ գլխացաւի մեջ կարող ենք ընկնել քո պատճառով:

- Մի՞թէ համապատասխան փաստաթղթեր էլ չունի այս փոքրիկը:- Զարմացաւ:- Ինչպիսի՞ «վիզա»-ով է եկել. գաղթակա՞ն է, փախստակա՞ն... Եկել է իբրեւ զբօսաշրջի՞կ, կամ գուցէ առեւտրական գործարքների՞ է հրաւիրուած...

Երիտասարդը ծիծաղեց.

- Որոշ փաստաթղթեր ունի, բայց ռուսերէն լեզուով են գրուած: Ի՞նչ պէտք է հասկանան: Մինչեւ բացատրեմ, թարգմանեմ...

- Շնիկի անունն ի՞նչ է, - հարցրի:

Անուն էլ չունէր դեռ:

Շնիկի կամ երիտասարդի բախտից օդանաւակայանի աշխատողները հերթական գործադուլի էին: Ոչ ոք չհետաքրքրուեց ո՛չ շնիկով, ոչ էլ միւս ուղեւորներով:

Մինչ անորոշ սպասում էինք օդանաւի բեռնաթափմանը, շնիկը շարունակում էր նւնւալ:

- Քաղցած կը լինի, - մտածեցի, ոչ օդանաւում տուած թռչնի կերից (եթէ համարենք, որ թռչունները հաւի ոսկրախառն միս ուտում են) հազիւ թէ շնիկին բաժին հասած լինի: Սկսեցի պայուսակս տենդօրէն քրքրել՝ որեւէ ուտելիք գտնելու յոյսով: Գտածս ամերիկեան ընկոյզով շոքոլադ էր... Շներին ոչ շատ յարմար կերակուր, իհարկէ... փոքր կտոր բերանը դրեցի: Պարզապէս փորձեցի, ինչպէս ասում են, քաղցը կտրել: Փորձեց ուտել: Նոյնիսկ ծամել չէր կարող... մի կերպ կուլ տուեց: Խեղճ փոքրիկը, հաւանաբար, կաթից բացի բերանը այլ բան դրած չկար:

- Գուցէ ծարա՞ւ է, կամ... պէտքե՞ր ունի: Վերջապէս սա էլ Աստծոյ ստեղծած էակ է...:

Շնիկին գրկեցի (մի բան, որ ցանկանում էի անել Երեւանի օդանաւակայանում նրան տեսնելուց ի վեր) եւ ուղղուեցի մօտակայ զուգարանը: Այնտեղ նրան ցած դրեցի, որ իր պէտքերը հոգայ... Աստուա՜ծ իմ, շատ փոքրիկ է, հազիւ է թաթերի վրայ կանգնում... այն էլ՝ մաքրութիւնից փայլող այս սալիկների վրայ:

- Ah, le petit. - ձեռքերը իրար զարկեց զուգարանը մաքրող կինը: Յետոյ այս ու այն կողմ նայեց ջրաման գտնելու յոյսով, երբ փորձեցի շնիկին ձեռքիս ափով ջուր խմեցնել:

Խմի՛ր, փոքրիկ, այնտեղ, քո տանը դժուար թէ ձեռքի ափով քեզ ջուր խմեցնէին, ամերիկեան ընկոյզով շոքոլադ հրամցնէին: Այստեղ շները մեծ յարքանք ունեն, աւելի լաւ են ապրում, քան քո հայրենիքում մարդկանց մեծ մասը: Այնտեղ ազատ կը խաղայիր քոյրերիդ, եղբայրներիդ հետ, բայց գուցէ նի կտոր ոսկոր դժուարութեամբ գտնէիր: Այստեղ քեզ, հաւանաբար, կը պահեն տաքուկ բնակարանում, առատ ուտելիք կ՛ունենաս... գուցէ նաեւ խաղալիքներ, հագուստներ: Գուցէ ճամբորդես նշանաւոր Լուի Վիթթոնի յատուկ շների համար պատրաստուած սուղ պայուսակում... գուցէ քեզ զբօսանքի տանեն Բուլոնեան անտառը, եւ գուցէ մէկ օր, արդէն երիտասարդ, յաղթամարմին շուն դարձած՝ Սենայի ափերին հանդիպես նրբակազմ մի ֆրանսուհի շնիկի եւ ականջին շշնջաս. «Ah ma petite!»: Եւ գուցէ նա լոյս աշխարհ բերի ցեղախառն, ազգախառն շների մի նոր սերունդ... եթէ մինչ այդ, դարձէալ ձեր՝ շներիդ կամքին հակառակ, մարդ արարածը ձեզ զրկած չլինի այդ կարողութիւնից...:

Ո՞վ գիտէ:

Մինչ ճամպրուկները ստանալու առեղծուածով էինք զբաղուած. օդանաւակայան եկաւ այն երեխան, որի համար երիտասարդը շնիկին Փարիզ էր բերել:

- Տ՛ես, քեզ ի՜նչ եմ բերել, - ինքնագոհ ասաց երտասարդը՝ երեխային հրճուանք պատճառելու ակնկալութեամբ:

- Տ՛ես, քեռին քեզ ի՞նչ է բերել, - ասաց մայրը եւ զաւակին ամուր սեղմեց կրծքին:

Այո՛, փոքրի՛կ, այս շնիկին իր մայրիկի կրծքից պոկել, իր հայրենիքից հանել, այստեղ են բերել քե՛զ համար: Գոնէ ուրախացի՛ր քեզ մատուցուած այս զոհով, գնահատի՛ր: Չէ՞ որ քեզ էլ են քո հայրենիքից հանել, այստեղ բերել: Բայց գոնէ մօրդ հետ, թերեւս, նրա՛ կամքով ես եկել: Եւ եթէ մի օր դժգոհես առանց քո կամքը հարցնելու քեզ բնօրանից հանելու համար, կարող ես ետ վերադառնալ:

Այս շնիկը չի կարող...

Երեխան մի անտարբեր հայեացք նետեց շան վրայ, շփոթուած շուրջը նայեց եւ գոչեց.

- Իսկ ո՞ւր է իմ թութակը... թութա՛կ եմ ուզում:

Թութակ էր սպասում...

Ահա այսպէս, հայ հովուաշունը, ռուսերէն գրուած փաստաթղթերով, Փարիզ ժամանեց:

Յաջորդ օրը հեռաձայնեցի շնիկի՝ հայաստանցի այս նոր, փոքրիկ գաղթականի, վիճակն իմանալու: Ով լինելս պարզելով, հեռախօսալարի միւս ծայրից կանացի հաճելի ձայնը շնորհակալութիւն յայտնեց «շնիկի հանդէպ ցուցաբերած ազնիւ վերաբերմունքի համար» եւ ասաց, որ շնիկը ամբողջ գիշեր անհանգիստ է եղել:

Խեղճ, խեղճ շնիկ: Փոքրիկ, անօգնական շնի՛կ: Մօրն է փնտռել... շնչահեղձ է եղել փարիզեան նեղլիկ բնակարանում:

Իրեն ինչո՞ւ այստեղ բերեցին: Իրեն ի՞նչ, որ մարդիկ «Փարի՜զ» են ասում ու երանութիւնից ա՜խ ու վա՜խ անում... իրեն ի՜նչ, որ Փարիզը աշխարհի կենտրոնն է, ինչպէս պնդում են ոմանք... Չարենցը մի ժամանակ ասում էր՝ Մոսկուան է... Չարենցին ինչո՞ւ յիշեցի... հա՜, ասում էր. «Աշխարհի կենտրոնը Մոսկուան է... քանի որ Մոսկուայի միջին ապրում է ինքը՝ Լենինը...» (հիմա աչքերը բացէր, տեսնէր... ի՜նչ Մոսկով... ի՞նչ Լենին...): Չէ, Չարենց, ինչ ճիշդն է, ճիշդը. «Մոսկովը» Փարիզին չի հասնի...:

Բայց դէ շնիկի ի՞նչ պէտքն են մէկը կամ միւսը: Իր համար աշխարհի կենտրոնը Հայաստանն է, իր փոքրիկ գիւղը: Նա ծնուել է իբրեւ հովուաշուն հայկական լեռնաշխարհում, որ հովուին օգնական լինի, ոչխարի հօտը հսկի: Ո՞վ գիտէ, գուցէ բնազդը իրեն յուշել էր, որ էլ երբեք չէր ունենալու հայրենի ոչխարներին այս ու այն կողմ քշելու, գայլերին հալածելու եւ իր արածից գոհ եւ հպարտ՝ հովուի մօտ պոչը խաղացնելու...

- Չհասկացանք, ինչո՞ւ էր այդքան անհանգիստ, - բացատրում էր անծանօթ կինը հեռախօսալարի միւս ծայրին: - Կերակրեցինք: Կաթ խմեց մի քիչ... քաղցած չէր:

Ինչպէս ասում են՝ «որտեղ հաց, այնտեղ կաց»: Այսինքն՝ տաք տունը կայ, կերակուրը կայ... էլ ինչո՞ւ ես լալիս, ա՛յ շուն, ա՛յ շան լակոտ... ա՛յ մարդ արարած...:

Այդպէ՞ս է:

Ո՛չ, այդպէս չէ: Կուշտ փորով էլ են լաց լինում... լալիս են կարօտից, լալիս են կորցրած սիրոյ, հարազատի, անկատար երազների համար:

Շաբաթներ առաջ, Փարիզի փողոցներից մէկում, ականատես եղայ մի տեսարանի: Թռչնավաճառի խանութի առջեւ տարբեր տեսակների թռչուններով վանդակներ էին դրուած: Մի խումբ փողոցային աղաւնիներ կառչել էին այն վանդակներից, որոնցում աղաւնիներ էին բանտարկուած: Սկզբում կարծեցի, որ փորձում էին օգտուել ներսում լցուած կերից: «Հետաքրքրիր է, որ նոյն կերը լցուած է նաեւ այլ թռչունների համար, բայց իրենք հենց իրենց ազգակիցներով վանդակների շուրջն են խմբուել», մտածեցի: Սակայն քիչ աւելի երկար եւ ուշադիր դիտելուց յետոյ հասկացայ, որ կերակուրը չէր հարցը: Դրսի աղաւնիները կտցահարում էին վանդակը, փոքրիկ ճանկերով բռնում երկաթը, թափահարում ձեռքերը... կարծես փորձում էին վանդակը բացե՞լ... իւրայիններին ազատե՞լ...:

Այն օրուանից յաճախ մտածում եմ, թէ արդեօք ո՞ր աղաւնիներն էին գերադասելի վիճակում, նրանք, որ վանդակում էին եւ ապահովուած կերակուրով, կացարանով, թէ՞ նրանք, որ ազատ այս ու այն կողմ էին ճախրում, ուտելիք ու կացարան փնտռում:

- Մի պահ վախեցանք... չսատկի՞, - մտահոգուած ասում էր կինը:

Գուցէ եւ սատկի: Բոլորը չէ, որ դիմանում են օտարութեանը:

Գուցէ եւ վարժուի եւ սիրի այս անկրկնելի քաղաքը:

Ո՞վ գիտէ:

Փարիզում շները սէր եւ յարգանք են վայելում: Նրանց համար էլ, ինչպէս կ՛ասեր Հեմինգուէյը, Փարիզը «Տօն է», որ միշտ իրենց հետ է:

Տեսնես շնիկի անունը ի՞նչ կը դնեն: Պիե՞ռ, Պատրի՞կ... Ֆուֆո՞ւ... Չէ, մի... Ֆուֆու... Հայ հսկայ մի լեռնցի եւ անունը՝ Ֆուֆու: Իր տեղը լինեմ, ամօթից, թերեւս չհաչեմ էլ...:

Տեսնես ի՞նչ լեզուով կը հաչի. հայերէ՞ն, թէ՞ ֆրանսերէն:

Նոյեմբեր, 1991